Hegel, Nietzsche ve Marx Felsefelerinde ‘’İnsan’’

Hegel, Nietzsche ve Marx Felsefelerinde ‘’İnsan’’

Felsefe tarihine bakıldığında hemen her filozof insanın özüne dair bir şeyler söylemiş ve bu özü kavramaya ve aktarmaya çalışmıştır. Biz bu yazıda 3 önemli filozofun insanın özünü kavrama çabasını inceleyerek ‘’insan’’ hakkında bir fikir edinmeye çalışacağız.

Öncelikle ‘’insan’’ı araştırırken filozofun seçim yapması gereken iki yolu vardır. İnsan kavramına mı bakacağız yoksa yaşayan insana mı? Elbette bu seçim filozfların genel felsefelerine uygunluk gösterecektir. Bu yüzden Hegel yaşayan insana değil ‘’insan’’ kavramına bakar.O, Antik Yunan'dan beri süregelen insan anlayışı geleneğini bozmayarak insanın özünün ''akıl'' olduğunu söylemekle beraber, insanı ve aklı verili bir şey olarak değil, oluş hâlinde, olagelen bir şey olarak tasarlamış ve bu geleneğe farklı bir bakış açısı kazandırmıştır. Hegel felsefesinin asıl ereği ise bu oluş hâlinin nasılını ortaya koymak,yani kendi başına boş bir kavram olan ''insan''ın kendisini gerçekleştirme sürecini ortaya koyarak bu kavrama içerik kazandırmaktır.Zirâ Hegel'e göre hakikat her şeyden önce bir şeyin nasılını bilmektir.Ve yine hakiki olan nesnenin kavramına uygunluğudur.Bir nesne olması gerektiği şey ise hakikidir.Her ne kadar Camus ''İnsan ne ise o olmayı reddeden tek mahluktur'' dese de.Bu bağlamda ''oluş''un hakikatini araştıran Hegel karşıtların birliği ilkesinden hareketle ''mutlak ide''ye varır.Mutlak ide ise kavramın ve nesnenin birbirine uygunluğu daha da doğrusu birliğidir.Mutlak idenin kendi bilincine vardığı durum ise Geist'tır.Hegel felsefesinin temelini oluşturan Geist'ın kendisini açma süreci, aslında insanın kendi kendisini yaratma, kendisini gerçekleştirme sürecidir. Max Scheler Hegel’in insan görüşünü özetler nitelikte ‘’ İnsan kendini özgürce biçimlendiren varlıktır.İdeal olan ”tam-insan” olmaktır.Tam insan özüne varmış insandır.’’ der. Hegel’in bu insan görüşü ‘’insan’’ kavramından yola çıkılarak oluşturulmuş bir akıl yürütmedir.

Nietzsche ise insanı Hegel'in aksine insan kavramından hareketle değil, yaşayan  insandan, bireyden hareketle ele alır. Nietzsche'ye göre iki tip insan vardır; yaratıcı insan ve sıradan insan.Ve insanın özü sıradan insanda değil, yaratıcı insanda aranmalıdır.Bu yüzden üzerinde durulması gereken insan tipi yaratıcı insan, bir başka deyişle trajik insandır. Fakat sürü insanından da kısaca bahsetmek yaratıcı insanı kavrayabilmek için yararlı olacaktır. Sürü insanı kimdir? Kendi değerlendirmesi olmayan, varolan ahlak anlayışını sorgusuzca kâbul eden ve her bir durumda ona sığınan kişidir sürü insanı. Korkaktır, zayıftır.Fakat zayıf olduklarını kabullenmezler.Yine de bir Skandinav atasözünün söylediği gibi:Zayıflar arasında en güçlüsü zayıf olduğunu unutmayandır.Yaşamak temel erektir,pasiftir ve sadece sorunsuzca yaşamaya odaklanmıştır.İşte sürü insanı budur. Bu noktada yaratıcı insana geçmeden önce Eski Yunan şairlerinden Teognis'in şu dizelerini dikkate almak gerekir: Ne soğandan gül çıkar,Ne köleden özgür insan.Bu nokta başka bir tartışma konusu olsa da köle ruhlu bir insandan yaratıcı insan çıkmayacağı konusunda Nietzsche ile Teognis hemfikir gibi görünüyor. Dahası Nietzsche yaratıcı insan tesadüfen ve bir istisna olarak ortaya çıkar derken sürü insanından yaratıcı insanın çıkmayacağını, yaratıcı insanın ancak güzel bir tesadüf olarak istasnai bir durumla ortaya çıktığına vurgu yapıyor.Öyleyse istisna olarak ortaya çıkan yaratıcı insan kimdir? İnsana özünü veren yaratıcı insanın nitelikleri nelerdir? Bu insan tipi, insansal tüm nitelikleri kendisinde toplayan, insana ilişkin realitesi kendisi olan kişidir. Hayata bütünüyle evet der, değerler yaratır.Bu değerlere kıymet verilmeyeceğini biliyordur, fakat yine de değer yaratmaktan vazgeçmez.Şüphesiz bu trajik bir durumdur. Yaratıcı insanın trajikliği buradan gelir.Ve hayatın bir ereği olmamasına rağmen ona bütünüyle evet demesi de trajedinin bir başka boyutudur. İşte değerler yaratan bu istisnai insan tipi insana özünü veren insan tipidir.Yaratıcı insandan hareketle diyebiliriz ki, insan değerler yaratan ve o değerlere göre yaşayabilen varlıktır.

İnsanı tarihsel bir varlık olarak inceleyen bir diğer kült filozof Marx ise Nietzche'ye benzen biçimde yaşayan insana bakarak insanın özünü ortaya koymaya çalışmış ve fakat Nietzsche'den farklı biçimde yaratıcı insana değil birey olarak insana yani sıradan insana-proleteryaya- bakarak insanın özü problemine eğilmiştir.Marx'ın genel felsefesini oluşturan ''üretim ilişkileri'' kavramı insanın özü konusunda da Marx'ın referansı ve çıkış noktası olmuştur.Marx,İnsanı insan yapan şey nedir sorusuna üretim etkinliği cevabını verir.İnsan üreten-doğayı dönüştürebilen- bir şeydir. İnsan dışında hiçbir varlık bu güce sahip değildir. Öyle ki, yapma nesneler, doğanın dönüştürülmüş hâlleri olarak nesneler, mesela bir pet şişe veyahut bir kağıt parçası insan emeğinin somutlaşmış hâlidir. Fakat kapitalizmle beraber, insanlar kendi emeklerine ve kendi ürünlerine yabancılaşmıştır. Kapitalizmin ve işgücünün büyümesi ile birlikte insan makinenin bir dişlisi hâline gelmiş, üretmenin hazzını kaybetmiş ve bu hâlde insanlıktan çıkmıştır. İnsanın yeniden insan olabilmesi için Marx'ın önerisi insanların serbest zaman sahibi olabileceği bir ekonomik düzendir.Yani komünizm.Ancak bu şekilde insan yabancılaşmadan sıyrılıp yeniden insan olabilecektir.

İmdi insan nedir sorusuna üç farklı yanıt bulmuş olduk. Hangi yanıtın insanın özünü vermek konusunda daha yetenekli olduğu konusunda elbette ki uzun bir tartışmaya girmek gerekir. Yanıtların realiteye uygunluğu ve insanın değerinin hakkının verilmesi bu tartışmadaki temel ölçütlerimiz olmalıdır. Hegel'in insan kavramından yola çıkarak insanın özünü ortaya koymaya çalışması elbette ki ilk bakışta kendi içinde tutarlı ve akla yatkın gelecektir. Fakat Hegel'in insanını realiteye giydirmeye kalkışırsak pek de başarılı olabileceğimizi söyleyemeyiz. Zirâ reel hayatta Geist'ın somut bir görünümüne rastlayamayız. İnsanı tanımak için zihnimizde dönüp duran fakat çıkarıp gösteremediğimiz bir insan kavramına değil deneyimleyebildiğimiz yaşayan insana bakmalıyız, onların niteliklerini diğer varlıklardan onu ayıran şey olarak ortaya koymalıyız. Şüphesiz ki Marx'ın ''insan üreten şeydir'' tanımı insanın özünü ortaya koymaya Hegel'in Geist'ından daha yetenekliyse de ''insan sadece üreten, ekonomik bir varlık mıdır?'' sorusunu yanıtlamaya yeteneksizdir. Çünkü insanı sadece ekonomik bazda değerlendirmek insanın değerini ona teslim etmeyecektir. İnsanın değerini teslim eden yanıt ise ''İnsan değer yaratan varlıktır'' cevabıdır. Pekâlâ her insan değil ama yaratıcı insan değer yaratan ve o değerlere uygun yaşayabilen varlıktır.Yaratıcı insanın bu özü kavram olarak insana da dolayısıyla sıradan insana da atfedilebilir.

Yazıma bir  Bertolt Brecht şiiriyle son vermek istiyorum.Bu şiir iyi insana, trajik insana sürüden yükselen bir sesse eğer;

şimdi bizi iyi dinle:
düşmanımızsın sen bizim
dikeceğiz seni bir duvarın dibine
ama madem bir sürü iyi yönün var
dikeceğiz seni iyi bir duvarın dibine
iyi tüfeklerden çıkan
iyi kurşunlarla vuracağız seni
sonra da gömeceğiz
iyi bir kürekle
iyi bir toprağa

...

Yaratım Dilemması: Tanrı mı İnsan mı?

  İnsanlık tarihinin en büyük paradokslarından birisi ‘’Tanrı ve insan arasındaki ilişki’’dir. Ve bu paradoks şu soruyla şekillenir: Tanrı mı insanı yaratmıştır yoksa insan mı Tanrı’yı? Ya da Nietzsche’nin sorduğu biçimiyle: Tanrı mı insanın tek hatasıdır, insan mı Tanrı’nın tek yanlışı? Bu soruya çeşitli filozoflarca çeşitli şeyler söylenmiştir. Örneğin Descartes; İnsanın Tanrı’nın yaratımı olduğunu velev ki ‘’Tanrı ide’’sinin insan zihninde doğuştan var olduğunu söylemiştir. Bu temelsiz sav her ne kadar sayfalarca çürütülmeye lâyıksa da bu çürütme şu aşamada bizi konunun orijininden alıkoyabilir. Ben asıl soruyu; yani Tanrı ve insanın yaratım ilişkisini birkaç ana başlıkta incelemek ve tartışmak istiyorum. Ve elbette ki bu tartışma bizi bulunduğumuz yerden daha ileriye ya da geriye götürmeyecektir, zirâ başta da belirtildiği üzere bu  paradoksal bir hâldir.

Mükemmel Bir Varlığın Yaratmasının Absürdlüğü

    Varsayalım ki; biz bu soruya ‘’Tanrı insanı yaratmıştır’’ diye cevap verdik. Bu cevabın temelsizliği bir tarafa cümle kendi içerisinde çelişkiler taşır. Şöyle ki; Tanrı -en azından semavi din tasavvurlarına göre -mükemmel bir varlıktır. Mükemmel bir  varlık her şeyi bilen bir varlık mânâsına gelir. Tanrı ezelden beri var ise onun bilgisi de ezelden beri vardır. Ve bu ön kabullere binaen yaratma kavramı üzerine şöyle bir sorun ortaya konulabilir:

    Tanrı'nın bir şey yaratabilmesi için, bilgisinde bir deşişiklik olması gerekir. Ezelden beri bildiği bilgide bir değişiklik yoksa, ezelden beri yaptığı (ya da yapmadığı) şeyde de bir değişiklik olmaması gerekir. Ama bir noktada Tanrı yaratmıştır.Yani bir değişikliğe gitmiştir.Mükemmel bir Tanrı’nın yeni bilgi edinmesi  ve bu bilgi değişikliğinin onu yaratmaya sevketmesi gerçekten de acayiptir. Yani mükemmel bir varlığın ‘’yaratması’’ absürttür, irrasyoneldir.

Antropomorfik Tanrı

   Varsayalım ki soruya ‘’İnsan Tanrı’yı yaratmıştır’’ diye cevap verdik. Bu cevabı temellendirmek için birçok argüman sunulabilir. Fakat ben bu argümanlardan yalnızca birkaçını inceleyeceğim. İlk argümanım ‘’Antropomorfik Tanrı’’  argümanı. Yine semavi dinlerdeki Tanrı tasavvuruna bakıldığında, gerek kutsal kitaplarda gerekse dini öğretilerde Tanrı kurgulanırken, ona yer yer insansal nitelikler yüklendiğini görürüz. İslam dininde Esma-ül Hüsna başlığı altında Allah’ın 99 ismi, 99 sıfatı vurgulanır. Bu sıfatlar insansal niteliklerin başına ‘’en’’ ya  da ‘’ sonsuz’’ eklenerek oluşturulmuş sıfatlardır. En bilgili, en affedici,  sonsuz güçlü, sonsuz merhametli, sonsuz adil, kahredici vesaire. Bu nitelikler insana has niteliklerdir. Ve insanlar bir Tanrı kurgularken ‘’insan’’ın Tanrının ruhundan bir parça olduğu düşünülerek insan ruhunun genişletilmiş sonsuzlaştırılmış hâli olarak onu gösterirler. Bazı kutsal kitaplarda; örneğin Tevrat’ta Tanrı öfkelenen bir varlıktır. Nuh tufanı Tanrı’nın insanlara öfkelenmesiyle onlara yolladığı bir felakettir. Kuran’da ise Tanrı sık sık yemin eder, ant içer. Bu da Tanrı’nın kendisini kabul ettirme çabası olarak yorumlanabilir. Ve İslam dinine göre bir hadiste Tanrı şöyle der: Ben gizli bir hazineydim, bilinmek istedim. Bilinmek istemek, görünmek istemek yine insana has bir niteliktir. Bir söz şöyle der: ‘’Eğer üçgenlerin bir Tanrısı olsaydı, muhtemelen üç kenarı olurdu.’’ İnsanların Tanrısı da doğal olarak insansal nitelikler taşıyacaktır. Bu argüman bize şunu söylüyor: Tanrı insan yaratımıdır, bu yüzden insansal nitelikler taşır.

Nietzsche: Tanrı Öldü!

    Nietzsche’nin ünlü sözü bize ne anlatmak istiyor olabilir? Bana göre tam da benim anlatmak istediğim şeyi. Yani insanlar tarafından yaratılmış, üretilmiş ve yine insanlar tarafından yaratıldığı unutularak insanların dışında bir yere oturtulmuş, yüceleştirilmiş, insanların ahlakını temellendirmekle görevlendirilmiş, içi insanlar tarafından doldurulup aynı zamanda yine gün geçtikçe insanlar tarafından boşaltılmış ve tutarsızlaştırılmış, bir boşluğun dolduruluşu olarak, bir gedikliğin tamamlanışı olarak, bir yokluğun varsayılışı olarak Tanrı ve yine insanlar tarafından var edilmiş bir Tanrı’nın, değerlerin yeniden değerlendirilebilmesi için,  üst insanın yolunun açılabilmesi için, insanın kendisini aşabilmesi için yok edilmiş bir Tanrı.

Bir İhtiyaç Olarak Tanrı

Nietzsche, “Tanrı öldü!” dediği zaman ona inananları büyük bir telaş sardı: “Şimdi kimin önünde eğileceğiz?” İnsanlar için Tanrı bir gereksinimdir. Bu sayede ne yok olmayı düşünmek zorunda kalırlar ne de var oluşun saçmalığı onlar için bir sorun teşkil eder. İşte tam da bu yüzden Voltaire, “Tanrı yoksa bile onu var etmeliyiz.” der; çünkü insanlar bir Tanrı’ya inanmadan yaşamlarını idame ettiremezler. Öte yandan Tanrı, insanlar için bir ahlak bekçisidir. İnsanlar ahlaklı olmak için bir Tanrı’ya gereksinir. Çünkü Tanrı yoksa ahlaklı olmak için hiçbir nedenimiz kalmaz. Her ne kadar Kant’ın ‘’ahlak yasası’’ teorikte işe yarar gibiyse de pratikte pek işe yaramaz gibi gözüküyor. İnsanlar varolmak için ve ahlaklı olmak için bir Tanrı’ya gereksiniyorsa, bu varoluşun yararlılığından, bu ahlakın ahlaki değerinden şüphe etmemiz olağandır. Bu yüzden Voltaire’in sözünü Bakunin’in  çevirdiği şekliyle ortaya koymalıyız: Eğer gerçekten bir Tanrı varsa bile, bir yolunu bulup onu yok etmeliyiz!

Bir Hikaye

Olay aynen şöyle gelişti. Tanrı evreni ve insanı yarattı. İnsan ilk başta her şeyi biliyorken zaman içinde dünyaya bağlanıp Tanrıyı unuttu. Tanrı yok olduğunda insan bir boşluğa düşüp Tanrıyı yarattı. İnsan Tanrıya ihtiyacı olmadığını anlayıp her şeyi bilimle çözdü. Buna sinirlenen Tanrı insana vahyetti: Akıllı ol! İnsan korktu ve eskisinden daha sıkı bağlandı Tanrıya. Sonra baktı ki Tanrının bilimden haberi yok Tanrıya bilimi öğretti. Rasyonel bir Tanrı, daha güzel ne olabilirdi ki.

Paradoks

Ve 'tanrı' Tanrı'yı yarattı, ve Tanrı 'tanrı'yı daha sonra
Ve yaşam Tanrı'yı yarattı, ve Tanrı yaşamı daha sonra
Ve ölüm Tanrı'yı yarattı ve Tanrı ölümü daha sonra
Ve 'tanrı' Tanrı'yı öldürdü ve Tanrı 'tanrı'yı daha sonra

Ve Tanrı 'tanrı'ya kul oldu
Ama 'tanrı' Tanrı'ya daha sonra
Ve 'tanrı' Tanrı'yı serbest bıraktı
Ama Tanrı 'tanrı'yı hapsetti daha sonra
Ve 'tanrı' Tanrı'yı öldürdü
Ama küllerinden diriltti daha sonra

Ve Tanrı 'tanrı'yı öldürdü, Tanrı 'tanrı'yı daha sonra.

Ozan Kıratlı

Hamza Celalettin OKUMUŞ